Ulyana Turchenko in haar element

‘Fantastisch!’ Dat was mijn eerste reactie bij het zien van het werk van Ulyana Turchenko. Fantastisch, in twee betekenissen van het woord: vol fantasie en geweldig knap gemaakt. Daarom lag het voor de hand haar te vragen een prent te maken voor de leden van onze vereniging. Het onderwerp van de prent was al bepaald: de vier elementen.

Fantasie, tekenen en litho’s
Eerst wat meer over Ulyana Turchenko. Zij is geboren in Lviv, Oekraïne, 1980.
Als 5-jarig meisje volgde ze tekenlessen, tekenen was haar grote passie. Dat deed ze liever dan buiten spelen met vriendjes of vriendinnen. En ze is haar moeder dankbaar dat zij dat niet heeft geprobeerd te veranderen. Kunstenaars-vrienden van haar moeder gaven haar adviezen, boeken, potloden en papier. Hier werd de basis gelegd voor een grote tekenvaardigheid.

Toen ze 15 jaar was ging ze naar het vervolgonderwijs, waar ze de opleiding ‘printing and publishing designer’ volgde. Hier maakte ze kennis met de verschillende grafische technieken, hier vervolmaakte ze haar tekenvaardigheid. In deze periode bezocht ze ook regelmatig een grote lithografie-studio. Daar ontmoette ze onder meer Oleg Dergachov, ook een bekende in de exlibriswereld. In het werk van Ulyana zien we sporen van invloed van Dergachov: een rijke fantasie, het onmogelijke blijkt mogelijk in de verbeelding! In deze periode groeide haar sterke interesse voor de lithografie als middel om haar rijke gedachtewereld en ideeën te delen.

Na het afronden van de studie begon ze haar werkzame leven als ontwerper bij een reclamebureau, na twee jaren heeft ze een eigen bureau geopend. Dat voldeed niet aan haar artistieke behoeften. Een aantal jaren geleden heeft ze gekozen voor een volledig artiesten-bestaan. ‘Want,’ zegt ze: ‘half kunstenaar en half ander werk doen is voor mij geen optie. Dan ben je geen kunstenaar. Een volledige keuze voor het kunstenaarsbestaan geeft je veel meer tijd om inspiratie op te doen, je te focussen op je werk en aan zelfreflectie te doen.’ Of het mogelijk is om er van te leven? Daar gelooft ze in, goede kunstenaars redden dat. Maar dan moet je wel veel en hard werken! Na flinke aanloopproblemen (de noodzakelijke kennis en apparatuur waren niet aanwezig) lukte het haar een eigen lithografie-studio helemaal naar haar wensen en eisen in te richten, in Polen. Door te experimenteren met nieuwe inktsoorten en papier bereikt ze het resultaat dat ze wenst.

Turchenko heeft gewerkt in verschillende grafische technieken, maar werken met lithostenen is waar ze op dit moment overtuigend voor kiest. Daarbij vindt ze het belangrijk het hele proces zelf in de hand te houden. Want niet alleen het tekenen op de steen is belangrijk, het begint al bij het kiezen van de juiste steen. De lithografische steen is een belangrijke, misschien wel de belangrijkste, schakel in het hele proces. Nooit zal ze kiezen voor synthetische stenen, het liefst werkt ze met een doorleefde steen, die al eerder is gebruikt. De steen zelf voegt door de unieke structuur een eigenheid toe aan haar prenten. Ook bij het afdrukken komt het erop aan: dat moet precies in de goede kleur, in de goede intensiteit, etc. Het resultaat moet eruit zien zoals ze het in haar hoofd had, en alleen zij weet dat! Dit kan ze niet aan een ander overlaten.

Het onzichtbare zichtbaar maken
Haar prenten en illustraties zijn sprookjesachting, fantasierijk, surrealistisch. Veel prenten verbergen symbolen. Elfjes, monsters, kinderen, draken en dieren staan in bijzondere en vervormde landschappen. Bomen en takken worden armen en handen, boomwortels verwaaien tot ragfijne nevels. Haar tekenstijl is levendig, er zit altijd beweging in. De slang sist en kruipt, Cleopatra valt, draken dreigen, vissen zwemmen, vogels vliegen.

Bij het bekijken van een aantal van haar prenten moest ik denken aan de sfeer van bepaalde Bommelstrips van Marten Toonder. Toonder weet in zijn taal en zijn tekeningen het mystieke, beklemmende, het onzichtbare zichtbaar te maken. Als hij het over een bos heeft waar ‘kille grondnevels zich langs verknarde boomstammen kronkelen’, of over een nevelmoeras of een moerzwin, dan hebben we daar een gevoel bij. En als je echt in het verhaal zit ruik je zelfs dat moeras. Zijn tekeningen illustreren dat perfect. Net als bij Toonder lijkt alles bezield in bepaalde prenten van Turchenko. Een ander kenmerk van de prenten van Turchenko is dat de voorstelling vaak buiten de kaders treedt. Ragfijne lijnen laten zien dat er meer is dan het beeld dat we op dat moment zien, we kijken naar een deel van het verhaal dat wordt verbeeld. Dit draagt sterk bij aan de levendigheid van de prenten.

Inspiratie vindt Ulyana onder meer in literatuur. Kijkend naar haar prenten zijn de namen van door haar gewaardeerde schrijvers geen verrassing. Haar favoriete schrijvers vinden we in de volgende genres: absurdisme, surrealisme en fantasy. Fictieve verhalen, verzonnen wezens, magie en andere bovennatuurlijke elementen en imaginaire werelden spelen vaak een belangrijke rol. Een paar van haar favorieten: Samuel Beckett, Franz Kafka en de Strugatsky Brothers. De laatsten zijn in Nederland niet algemeen bekend, maar in Rusland en verschillende Oostbloklanden zijn ze gevierde schrijvers, met name van science fiction en sociaalkritische romans. Veel van hun verhalen spelen zich af in hetzelfde fictieve universum, dat onder fans de naam Noon-universum heeft gekregen. Hun werk kenmerkt zich door een verbintenis tussen Russische sprookjes en vertellingen met science-fiction. Natuurlijk zijn er ook beeldende kunstenaars die haar inspireren: ze bewondert de goede tekenaars die in hun tekeningen een rijke symbooltaal verwerken. Oleg Dergachov is al genoemd, daarnaast houdt ze bijvoorbeeld van het werk van Gustave Doré.

Het werk van Ulyana wordt breed gewaardeerd. Dat heeft geleid tot een aantal exposities, vooral in Polen en in de Oekraïne. In 2015 heeft ze een solotentoonstelling gehad in Stargard, haar huidige woonplaats in Polen. Daar werd haar vrije grafische werk van de afgelopen twee jaren getoond. Tegelijkertijd was in deze plaats in de bibliotheek een tentoonstelling van de door haar gemaakte exlibris. Ze heeft meerdere onderscheidingen en prijzen in de wacht gesleept, bijvoorbeeld in 2012 in Bodio Lomnago (Italië) en in Peking (China) en in 2013 in Danzig (Polen). In 2014 werd haar werk onderscheiden bij de jaarlijkse exlibriswedstrijd van de DEG, in Haltern.

Aarde, water, lucht en vuur
De vier elementen-theorie heeft in verschillende eeuwen en op meerdere vlakken een belangrijke rol gespeeld in het menselijk denken en zoeken naar waarheid en verklaringen van het onbegrepene. In het verre verleden, maar ook nog wel tamelijk recent ziet men daar uitingen van, daarbij was in veel gevallen
het onderscheid tussen religie of overtuiging en wetenschap niet haarscherp. Natuurverschijnselen waren het werk van de goden. Met magie en religieuze uitingen (zoals offers en gebeden) probeerde men de goden te beïnvloeden en ongewenste gebeurtenissen te voorkomen en het gewenste af te smeken. In het
oude Egypte begon men naar dingen te kijken op een manier die we tegenwoordig meer wetenschappelijk zouden noemen. Men beschreef natuurverschijnselen en zaken uit de natuur, maakte classificaties, gaf systematisch namen. Veel later ontwikkelden Griekse natuurfilosofen het model dat alles uit vier elementen bestaat: aarde, water, lucht en vuur. Met name Empedocles (490–435 v. Chr.) heeft hierover gepubliceerd. Het verschil in de verhouding tussen vier elementen bepaalde de eigenschappen van een stof. Het is niet helemaal verwonderlijk dat men op deze gedachte kwam. Immers: als je stoffen verbrandt die vocht bevatten, parelt in eerste instantie het vocht tevoorschijn. Door de hitte stijgen dampen op (lucht), het vuur verteert de stof die als as (aarde) overblijft. Alchemisten hebben vervolgens eeuwenlang geprobeerd om door de verhouding in de samenstelling van de vier elementen andere stoffen te maken. Een bekend voorbeeld is queeste om lood om te zetten in goud. In de zeventiende eeuw ontstond de gedachte dat er primaire, ondeelbare en dus niet wijzigbare deeltjes zijn die bepalen welke eigenschappen stoffen hebben. Dit was het begin van de scheikunde.

De vier elementen zijn ook gekoppeld aan stemmingen van de mens. Rudolf Steiner (1861–1925), de grondlegger van de antroposofie, onderscheidde vier basis-temperamenten, hij verbond die met de vier elementen. Het cholerische temperament waar passie en enthousiasme de boventoon voeren, gevoed door het vuur. Het sanguinische type heeft het vermogen zaken luchtig te zien. Bij het flegmatische type is het vuur geblust door het water. De aarde is alles wat vast is, dit is verbonden met het melancholische type, het staat voor structuur, ritme, regelmaat.

De vier elementen hebben de eeuwen door kunstenaars geïnspireerd op allerlei manieren. Het gedicht waar dit artikel mee opent is daar een recent voorbeeld van. Turchenko heeft de vier elementen verbeeld met een vrouwelijk naakt en driehoeken. De combinatie van de driehoeken en de verschillende elementen is een traditionele verbinding.
Het vuur wordt gewoonlijk gesymboliseerd door een driehoek met de punt naar boven, ook bij lucht wijst de punt naar boven. Bij het element lucht is een horizontale lijn toegevoegd in het midden, in de prent van Turchenko perfect gecombineerd met de uitgestrekte armen van de vrouw. Water wordt gesymboliseerd door een driehoek met de punt naar beneden, ook het tegengestelde element (aarde) wordt zo verbeeld. En ook hier zien we een horizontale lijn door het midden. De vier driehoeken op elkaar
geprojecteerd geven het beeld van een dubbel hexagram (de zespuntige ster). Het hexagram werd en wordt gebruikt in occulte riten en af beeldingen. Het diende als talisman maar werd ook ingezet om kwade geesten te bezweren.

Voor Turchenko is het belangrijk dat de vier elementen in iedere persoon terugkomen. Met elkaar vormen ze ‘het einde van het Werk’, maar dan moeten in iedere persoon de verschillende elementen wel in gelijke mate aanwezig zijn. Of dat mogelijk is?
Voor Ulyana Turchenko blijft dat een niet te beantwoorden vraag.

De kunstenaar schreef me dat ze met plezier heeft gewerkt aan de prenten. Dit thema boeit haar! Het is geen standaard-onderwerp maar er zit een diepgang in, het geeft haar de mogelijkheid om een eigen interpretatie weer te geven. De alchemisten onderzoeken het onbekende, in de hoop antwoorden te vinden. Daarbij laten ze zich niet hinderen of ontmoedigen door omstanders die hun gedachtegang niet volgen of hen verketteren. Alchemisten zijn voorbeelden van mensen die in zichzelf geloven, tegen de grote stroom van denken in. Dit soort mensen waardeert Turchenko. Zien we die sterke wil om het eigen ideaal te verwezenlijken ook niet terug in haar eigen weg tot nu toe?

Exlibris en vrij werk
Van 1999 tot 2015 maakte Turchenko 80 exlibris, waarbij ze in de periode 2000 tot 2009 nauwelijks actief was op dit gebied, omdat ze zich toen vooral bezighield met haar werk als grafisch ontwerper. Naast exlibris maakte ze vrij werk, bijvoorbeeld de reeksen Children in the mirror, 2013 en Imaginarium, 2014/2015. Op haar website zijn beide reeksen te zien. Vooral de transformaties en ineenvlechtingen van figuren springen hierbij in het oog: waar houdt de mens op en begint de kat? In dit vrije werk zoekt ze de diepere lagen op van de menselijke gevoelens of emoties. Voor de exlibris heeft Ulyana een voorkeur voor literaire en mythologische thema’s. Ook laat ze zich graag inspireren door het persoonlijke verhaal van de opdrachtgever. De meeste bladen hebben een flink formaat: 200 x 260 mm is een vaak voorkomende maat. Naast de vier elementen zijn enkele van haar exlibris afgebeeld bij dit artikel. Adam en Eva zien geen gevaar in de slang op het exlibris voor Zuo en Zhi Yang, nog niet. De slang, bevallig om Eva gedrapeerd, serveert de appel, Adam is het die naar de vrucht reikt, we zien een zekere stoere uitstraling, Eva kijkt goedkeurend toe. Als het eerste mensenpaar naar de gehoornde kop van de slang
had gekeken, dan hadden ze wellicht niet van de verboden vrucht gegeten!

Voor Dr. Johann Peter Haas maakte Turchenko in 2015 Cleopatra’s death (hierboven afgebeeld). De Egyptische koningin stond bekend als buitengewoon knap, verstandig en gastvrij. Na de dood van haar gade Marcus Anthonius wilde Cleopatra voorkomen dat haar overwinnaar Octavianus haar zou meevoeren naar Rome, om daar te tonen dat hij Marcus Anthonius en Cleopatra overwonnen had. Op de prent zien we een paleiselijk decor met waaiers en hiërogliefen, Cleopatra heeft zonet de dodelijke beet gekregen van de Egyptisch cobra. Deze slang was wellicht binnengebracht in een mand met verse vijgen. Twee dienaressen sterven met haar volgens de legende. Ondanks de dramatiek zien we een tafereel vol zwierige sierlijkheid, vol met diagonale en verticale lijnen. In de mythologie verbeelden vogels vaak de menselijke ziel die op het moment van de dood naar God zweeft. Doen de dienaressen nog een poging om de vogel weg te jagen?

Op het hier afgebeelde exlibris (voor H.P., 2014) zien we Orpheus, de Thracische dichter die beroemd was om zijn lierspel. Toen zijn gade, de bosnimf Eurydice, overleed, daalde hij af naar de onderwereld om te proberen haar terug te halen op aarde. We zien Orpheus, waarschijnlijk aan de poort van de Hades. Met
opgetrokken schouders staat hij daar, zijn lier in de hand. Aan het einde van een pad vol gevaren staat daar zijn nimf, daar moet hij heen. Maar om daar te komen moet hij veel gevaren trotseren. Monsters van allerlei soort, grijpgrage handen, sluwe slangen, monsterlijke skeletten, wankele stapstenen. Gelukkig is
er ook een beschermengel, met een heel menselijk gezicht!

Met een kunstenares als Turchenko krijgt het lithografische exlibris terecht alle aandacht en waardering!

Evert Veldhuizen