Exlibris / grafiek / gelegenheidsprent

De vereniging Exlibriswereld geeft ieder kwartaal het blad Grafiekwereld uit. Maar wat is nu een exlibris en wat is (klein)grafiek?

Grafiek
Kort gezegd is grafiek is een verzamelnaam voor kunstuitingen die door ambachtelijk drukken kunnen worden vermenigvuldigd. Zowel de exlibris als de gelegenheidsprent vallen hieronder. Een graficus is iemand die op ambachtelijke wijze prenten maakt.
De vereniging ‘Exlibriswereld’ richt zich op een specifiek deel van de grafiek; de exlibris. Maar: tijden veranderen. Verzamelaars hebben vaak de voorkeur voor bepaalde grafici en omdat deze niet alleen exlibris maken, maar ook andere prenten wordt ook hier aandacht aan geschonken binnen de vereniging zoals uit de naam van het kwartaalblad blijkt: Grafiekwereld.

Onder de noemer ‘grafiek’ zijn er een aantal begrippen, waar we hier onder op in gaan.

*Joost van den Vondel door Pam G. Rueter voor Jan Rhebergen*

Exlibris
Een exlibris (letterlijk: uit de boeken van) is een gedrukt etiket dat in een boek wordt geplakt ter aanduiding van de eigenaar. De geschiedenis van het exlibris gaat terug tot de Middeleeuwen. In religieuze en adellijke kringen werd het hoe langer hoe meer gebruikelijk om het boekenbezit te voorzien van gedrukte eigendomsmerken.

Vanaf de 19e eeuw werd dit gebruik door de “gewone” burgerij overgenomen, het eerst in Duitsland. Ambachtslieden en kunstenaars werden in de arm genomen om een passend ontwerp te vervaardigen, maar ook de eenvoudige huisvlijt liet zich niet onbetuigd. Alle mogelijke druktechnieken hebben hun toepassing gevonden bij de productie van exlibris: houtsnede, houtgravure, ets, kopergravure, lithografie, zeefdruk enz.

Naast de heraldische wapens en namen ontstonden exlibris met initialen, monogrammen, handtekeningen, ornamenten, instrumenten landschappen, menselijke (vaak vrouwelijke) figuren, beroepen, of afbeeldingen van beroemde figuren.

Wat er op een exlibris staat is een samenspel tussen de kunstenaar, de opdrachtgever en voor welk onderdeel uit de bibliotheek van de opdrachtgever het exlibris is bedoelt (kookboeken, genealogie, detectives, enz.).

*Briefhoofd van H.G.J. Schelling door Dirk van Gelder. (1944)*

Kleingrafiek
Tot de kleingrafiek worden allerlei vormen van grafiek gerekend, die voor een speciale gelegenheid zijn vervaardigd. Daarom spreekt men ook wel van gelegenheidsgrafiek. Te denken valt aan kerst- en nieuwjaarswensen, aankondigingen van geboorte of huwelijk, een briefhoofd, verhuisberichten, uitnodigingen voor exposities enz.

Wat Nederland betreft beleefde deze kunstvorm in de eerste helft van de 20e eeuw zijn grootste bloeiperiode. Net als bij het exlibris hebben ook bij de gelegenheidsgrafiek vele grafische technieken toepassing gevonden.